Brahmi Publication

Top Menu

  • उद्देश्य
    • पुस्तक-प्रकाशन
    • पोथी, जे पढल
  • ई-प्रकाशन
  • लोक-वेद
    • पाबनि-तिहार
    • पूजा-पाठ
    • ज्योतिष-विचार
  • इतिहास
    • वाल्मीकि रामायण
    • धरोहर
  • मिथिलाक्षर
  • संस्कृत भाषा-शिक्षा
    • संस्कृत पाठमाला 7 – कारक, सामान्य परिचय
    • पाठ- 6. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) संस्कृत भाषा में विशेष्य-विशेषण भाव सम्बन्ध
    • पाठ- 5. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 4. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) सर्वनाम शब्दों के रूप
    • पाठ- 3. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 2. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 1. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
  • वैधानिक
    • बार-बार पूछे गये प्रश्न
    • गोपनीयता, नियम एवं शर्तें-
    • कूकी की स्थिति (Cookies)
  • पं. भवनाथ झा का परिचय
  • Contact
  • भुगतान एवं पुस्तक प्राप्ति

Main Menu

  • उद्देश्य
    • पुस्तक-प्रकाशन
    • पोथी, जे पढल
  • ई-प्रकाशन
  • लोक-वेद
    • पाबनि-तिहार
    • पूजा-पाठ
    • ज्योतिष-विचार
  • इतिहास
    • वाल्मीकि रामायण
    • धरोहर
  • मिथिलाक्षर
  • संस्कृत भाषा-शिक्षा
    • संस्कृत पाठमाला 7 – कारक, सामान्य परिचय
    • पाठ- 6. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) संस्कृत भाषा में विशेष्य-विशेषण भाव सम्बन्ध
    • पाठ- 5. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 4. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) सर्वनाम शब्दों के रूप
    • पाठ- 3. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 2. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 1. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
  • वैधानिक
    • बार-बार पूछे गये प्रश्न
    • गोपनीयता, नियम एवं शर्तें-
    • कूकी की स्थिति (Cookies)
  • पं. भवनाथ झा का परिचय
  • Contact
  • भुगतान एवं पुस्तक प्राप्ति
  • उद्देश्य
    • पुस्तक-प्रकाशन
    • पोथी, जे पढल
  • ई-प्रकाशन
  • लोक-वेद
    • पाबनि-तिहार
    • पूजा-पाठ
    • ज्योतिष-विचार
  • इतिहास
    • वाल्मीकि रामायण
    • धरोहर
  • मिथिलाक्षर
  • संस्कृत भाषा-शिक्षा
    • संस्कृत पाठमाला 7 – कारक, सामान्य परिचय
    • पाठ- 6. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) संस्कृत भाषा में विशेष्य-विशेषण भाव सम्बन्ध
    • पाठ- 5. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 4. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) सर्वनाम शब्दों के रूप
    • पाठ- 3. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 2. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 1. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
  • वैधानिक
    • बार-बार पूछे गये प्रश्न
    • गोपनीयता, नियम एवं शर्तें-
    • कूकी की स्थिति (Cookies)
  • पं. भवनाथ झा का परिचय
  • Contact
  • भुगतान एवं पुस्तक प्राप्ति

logo

Brahmi Publication

  • उद्देश्य
    • जानकीपूजाविधि, (जानकीसहस्रनाम सहित), लेखक- पण्डित श्री शशिनाथ झा

      May 3, 2022
      0
    • article by Radha kishore Jha

      वेद या वेदान्त प्रतिपाद्य धर्म क्या है?

      October 28, 2021
      0
    • धर्मायण के आश्विन अंक के डिजिटल संस्करण का हुआ लोकार्पण

      September 21, 2021
      1
    • Kadamon ke Nishan

      मानवीय संवेदनाओं को समेटती डा. धीरेन्द्र सिंह की मैथिली कविताएँ- "कदमों के ...

      September 6, 2021
      0
    • Krishna-janma cover

      मनबोधकवि कृत कृष्णजन्म (प्रबन्धकाव्य), डा. शशिनाथ झा द्वारा सम्पादित

      May 2, 2021
      0
    • Kirtilata cover

      विद्यापति कृत कीर्त्तिलता, डा. शशिनाथ झा द्वारा सम्पादित

      May 2, 2021
      1
    • विद्यापति कृत कीर्तिगाथा एवं कीर्तिपताका, डा. शशिनाथ झा द्वारा सम्पादित

      विद्यापति कृत कीर्तिगाथा एवं कीर्तिपताका, डा. शशिनाथ झा द्वारा सम्पादित

      May 2, 2021
      1
    • अपभ्रंश काव्य में सौन्दर्य वर्णन

      अपभ्रंशकाव्य में सौन्दर्य वर्णन -डॉ. शशिनाथ झा

      April 30, 2021
      1
    • डाकवचन-संहिता

      डाकवचन संहिता (टिप्पणी-व्याख्या सहित विशुद्ध पाठ, सम्पूर्ण)- डॉ. शशिनाथ झा

      April 30, 2021
      1
    • पुस्तक-प्रकाशन
    • पोथी, जे पढल
  • ई-प्रकाशन
  • लोक-वेद
    • Dayananda's merits

      ‘पितर’ के अर्थ में ‘अग्निष्वात्ताः’ शब्द का वास्तविक अर्थ क्या है?

      September 25, 2022
      0
    • Sanatana religion

      Hinduism versus Sanatana Dharma : Which of the two words is correct?

      May 10, 2022
      0
    • Krishnasthami

      ताही बीचै जनमल छोरा यानी उसी बीच छोरे श्रीकृष्ण का जन्म

      August 30, 2021
      0
    • सिरहर, सिरहड़

      मिथिलाक लोक-परम्परामे सिरहड़-सलामी

      August 7, 2021
      0
    • श्राद्ध-कर्म

      विपरीत परिस्थिति में श्राद्ध की शास्त्र-सम्मत विधि

      May 12, 2021
      0
    • डाकवचन-संहिता

      डाकवचन संहिता (टिप्पणी-व्याख्या सहित विशुद्ध पाठ, सम्पूर्ण)- डॉ. शशिनाथ झा

      April 30, 2021
      1
    • मिथिलाक प्राचीन सदाचार 01

      March 17, 2021
      0
    • Responsibilities of a Brahmana

      छठ का अर्घ्य- पण्डितजी की जरूरत क्यों नहीं?

      November 18, 2020
      1
    • Responsibilities of a Brahmana

      मैथिली लोकगीतों में नारी

      August 15, 2020
      0
    • पाबनि-तिहार
    • पूजा-पाठ
    • ज्योतिष-विचार
  • इतिहास
    • श्राद्ध और पितृकर्म पर एक खुली बहस- सनातन धर्म हमें जोड़कर रखता ...

      October 2, 2023
      0
    • manuscript from Mithila

      गोनू झा व्यक्तित्व आ इतिहासक स्रोतक रूपमे पंजी-विमर्श

      August 7, 2023
      0
    • धूर्तराज गोनू कर्णाट शासनक कालक ऐतिहासिक पुरुष छलाह

      August 4, 2023
      0
    • सतीप्रथा

      भारत में सती प्रथा पर हंगामे के इतिहास की सच्चाई

      June 3, 2023
      1
    • Arya Samaj

      जॉन मुइर की ‘मतपरीक्षा’ तथा दयानन्द के ‘सत्यार्थप्रकाश’ का ‘साइड इफैक्ट’

      May 21, 2023
      0
    • bipra-dhenu--

      भारतीयों का वेद 'रामचरितमानस'

      March 15, 2023
      0
    • Vritta Muktavali of Maithil Durgadatta

      मैथिल दुर्गादत्त ओ हुनक छन्दःशास्त्रीय ग्रन्थ 'वृत्तरत्नावली'

      September 23, 2022
      1
    • Lalkrishna Advani on Maithili language

      मैथिली आ अंगिका पर लालकृष्ण आडवानी की बाजल रहथि

      September 22, 2022
      0
    • mithila map

      मिथिला आ ओकर अस्मिताक निर्धारक तत्त्व

      August 31, 2022
      0
    • वाल्मीकि रामायण
    • धरोहर
  • मिथिलाक्षर
  • संस्कृत भाषा-शिक्षा
    • संस्कृत पाठमाला 7 – कारक, सामान्य परिचय
    • पाठ- 6. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) संस्कृत भाषा में विशेष्य-विशेषण भाव सम्बन्ध
    • पाठ- 5. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 4. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) सर्वनाम शब्दों के रूप
    • पाठ- 3. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 2. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 1. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
  • वैधानिक
    • बार-बार पूछे गये प्रश्न
    • गोपनीयता, नियम एवं शर्तें-
    • कूकी की स्थिति (Cookies)
  • पं. भवनाथ झा का परिचय
  • Contact
  • भुगतान एवं पुस्तक प्राप्ति
  • सनातन धर्म में बहुदेववाद बनाम धार्मिक स्वतंत्रता

  • क्या सनातन धर्म में बदलाव सम्भव नहीं है?

  • जॉन मुइर की ‘मतपरीक्षा’ तथा दयानन्द के ‘सत्यार्थप्रकाश’ का ‘साइड इफैक्ट’

  • छठ का अर्घ्य- पण्डितजी की जरूरत क्यों नहीं?

  • छठि परमेसरीक स्वरूप आ कथा

इतिहासधरोहर
Home›इतिहास›मैथिल दुर्गादत्त ओ हुनक छन्दःशास्त्रीय ग्रन्थ ‘वृत्तरत्नावली’

मैथिल दुर्गादत्त ओ हुनक छन्दःशास्त्रीय ग्रन्थ ‘वृत्तरत्नावली’

By Bhavanath Jha
September 23, 2022
0
1
Share:
Vritta Muktavali of Maithil Durgadatta

अप्रकाशित कृतिक विवरण

मैथिल दुर्गादत्त ओ हुनक छन्दःशास्त्रीय ग्रन्थ वृत्तरत्नावली

छन्दःशास्त्रक रचनाक परम्परा मिथिलामे प्राचीन काल सँ रहल अछि। हलायुध (11म शती), रविकर मिश्र, दामोदर मिश्र, हरिहर, रमापति उपाध्याय, गंगादास, कालिदास मिश्र, म.म. भीष्म मिश्र, राघव झा, विद्यानाथ मिश्र, जानकीनन्दन कवीन्द्र, केशव, मधुसूदन, चिरंजीव, बबुजन झा, वसंत मिश्र आदि मैथिल रचनाकार भेल छथि, जे छन्दःशास्त्र पर अपन लेखनी चलौलनि। मिथिलाक छन्दःशास्त्रक परम्परा पर विशेष अध्ययनक लेल डा. त्रिलोकनाथ झाक पुस्तक Contribution of Mithila to Sanskrit Kavyas and Sahityasastra पुस्तक द्रष्टव्य अछि। इ दिल्लीक नाग प्रकाशन सँ 1995ई.मे प्रकाशित अछि।

एहि परम्परा मे दुर्गादत्तक वृत्तमुक्तावलीक प्रसंग चर्चा एतए अपेक्षित अछि। दुर्गादत्तक नामसँ एक पंडित म.म. बच्चा झाक पिता सेहो छलाह। बहुत गोटे भ्रमसँ हिनकहि वृत्तमुक्तावलीक रचनाकार मानि लैत छथि। History of Tirhut (पृ. 127) मे कहल गेल अछि जे हिनक समय एखनि धरि निर्धारित नहिं भए सकल अछि मुदा हिनका 16म शतीसँ पूर्वक नहिं मानल जाए सकैत अछि।

हिनक परिचय सम्बन्धमे Migration and Achievement of Maithil Panditas मे डा. जे. सी. झा बड़ भ्रम उत्पन्न कएने छथि। ओ दुर्गादत्त झाक समय 1750सँ 1820 दैत छथि आ तखनि हुनका रत्नपाणिक पुत्र आ म.म. बच्चा झाक पिता मानि लेने छथि। संगहि कालीप्रतिष्ठा आ वृत्तमुक्तावलीक दूनूक रचनाकार एही दुर्गादत्त केँ मानि लेने छथि। वस्तुतः नवानीक दुर्गादत्त झा उपाधि वाला थिकाह आ वृत्तमुक्तावलीक रचनाकार दुर्गादत्त मिश्र थिकाह जेना कि डा. श्याम नारायण सिंह History of Tirhut मे लिखैत छथि।

म.म. हरप्रसाद शास्त्री वृत्तमुक्तावलीक रचयिता दुर्गादत्त कें बुंदेला राजा हिन्दुपतिक आश्रयमे मानने छथि।

Vrtta-muktavali is by Maithila Durga-datta (I.0. Catal, 1113). The author was patronised by Hindu-pati, a raja of the Bundela tribe. The first king of the dynasty was Campati-rao; his son Chatra-sala; his son was Sabha- simha. (A Descriptive Catalogue Of The Sanskrit Manuscripts 1931 Vol. VI Vyakarana Royal Asiatic Society MM Haraprasada Shastri, by Royal Asiatic Society MM Haraprasada Shastri)

वास्तविकता अछि जे वृत्तमुक्तावलीकार दुर्गादत्तक सम्बन्धमे जे किछु लिखल गेल अछि से पाण्डुलिपि-विवरणीक आधार पर। एतए हमरा एहि ग्रन्थक एक पाण्डुलिपि उपलब्ध अछि जे संवत् 1866मे भराम गाम मे रामवत्स नामक व्यक्ति द्वारा लिपिबद्ध कएल छल। तदनुसार एकर लेखनकाल 1810ई. थीक। एकर पुष्पिकामे एहि प्रकारें अछि-

इतिश्रीमैथिलदुर्गादत्तविरचितायां वृत्तमुक्तावल्यां वृत्तबोधको नाम तृतीयः प्रयासः। शुभमस्तु संवत्सरः 1866 मिथिलादेशे भरामग्रामे लिखितोऽयं ग्रन्थो रामवत्सेन।

सम्प्रति ई पाण्डुलिपि जम्मूक रघुनाथ टेम्पुल ट्रस्टक पुस्तकालयमे सुरक्षित अछि आ एकर डिजिटल कापी ई-गंगोत्रीक द्वारा बेबसाइट पर उपलब्ध कराओल गेल अछि। एहि पाण्डुलिपिक पहिल पत्र अनुपलब्ध अछि आ ग्रन्थक 10म श्लोकक उत्तरार्द्धसँ उपलब्ध अछि।

पाण्डुलिपि देखू

ई ग्रन्थ तीन ‘प्रयास’ नामक अध्यायमे विभक्त अछि। प्रथम प्रयासमे वर्ण, लघु-गुरु विवेचन, मात्रा, प्रस्तार आदिक उल्लेख अछि आ दोसर प्रस्तारमे मात्रिक छन्दसभक लक्षण कहल गेल अछि। एहिमे ग्रन्थकार लिखैत छथि जे छन्दक नवीन पद्य बनाए राजाक वर्णन करबाक लेल दोसर लक्ष्यक संग छन्दक लक्षण लिखैत छी-

अथ नूतनपद्येन वर्णनाय महीपतेः।

लक्ष्यान्तरेण सहितं छन्दोलक्षणमुच्यते।।

उदाहरणस्वरूप उपगीति छन्दक उदाहरण देखल जाए-

हिन्दूपतेतिशोणस्तावकभालस्थितो बिन्दुः।

उदयाद्रिशृङ्गसङ्गिश्रीसूर्यस्य श्रियं जयति।।

अर्थात् हे राजा हिन्दूपति! अहाँक कपार पर जे तिलक अछि से उदयाचल पर्वतक चोटीपर स्थित सूर्यदेवक शोभाकेँ जितैत अछि।

एहिना ओ राजाक गुणगान करैत कालिञ्जर नामक दुर्गक उल्लेख करैत छथि-

तव कालञ्जरदुर्गं कैलाशनगादीशदुर्गमं मन्ये।

श्रीनीलकण्ठवासः कथमिह पातोन्यथा हि तमुपेक्ष्यः।।

दोहाक उदाहरण दैत लिखैत छथि-

यशोविशोभितविधुकला धवलीकृतसंसार।

श्रीहिन्दूपतिभूपते चिरञ्जीवि सदुदार।।

सोरठाक लक्षण दए ओकर उदाहरण दैत छथि-

वारिधयो भुवि सप्त कथयन्तीति न केधुना।

तत्तु यशःपथिकेन दृष्टन्ते नृप तेमुना।।

एहि देसर प्रयासमे आर्या, गीति. उपगीति, विगाथा, गाथिनी, सिंहनी, दोहा, सोरठा, दीपक, आभीर, हालि, छत्ता, पादाकुलक, अलिला, प्रज्झटिका, सिंहावलोकित, कुण्डलिया, रोला, चौपैया, छप्पय, हरिगीतिका, मरट्टा, पद्मावती, त्रिभङ्गी, आदि छन्दक विवेचन अछि। तेसर प्रयासमे वर्णवृत्तक लक्षण आ उदाहरण अछि। सभ उदाहरण में रचनाकार अपन आश्रयदाता राजा हिन्दुपतिक नाम कोनो ने कोनो शब्दें लैत छथि।

एहिना म.म. भीष्ममिश्रक वृत्तदर्पणक दूटा पाण्डुलिपि उपलब्ध अछि।

  1. धर्मार्थ ट्रस्ट, रघुनाथ मन्दिर, जम्मू।
  2. श्री लालबहादुर शास्त्री नैशनल संस्कृत विश्वविद्यालय पाण्डुलिपि संग्रह, दिल्ली।
TagsmaithiliMithilaprosodyमिथिलासंस्कृत पाठ
Previous Article

मैथिली आ अंगिका पर लालकृष्ण आडवानी की ...

Next Article

शादी का मुहूर्त- दग्धतिथि में न करें ...

0
Shares
  • 0
  • +
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Bhavanath Jha

मिथिला आ मैथिलीक लेल सतत प्रयासरत

Related articles More from author

  • ई-प्रकाशनपूजा-पाठ

    जानकीपूजाविधि, (जानकीसहस्रनाम सहित), लेखक- पण्डित श्री शशिनाथ झा

    May 3, 2022
    By Bhavanath Jha
  • Bharaditiya mithila men
    धरोहरपाबनि-तिहारपूजा-पाठ

    भैया-दूज है भाई-बहन का असली पर्व

    October 26, 2022
    By Bhavanath Jha
  • शब्द-सूची
    धरोहर

    पोथीमे शब्द-सूची केना बनाबी

    May 18, 2022
    By Bhavanath Jha
  • sama-chakeba ki kahani
    धरोहरपाबनि-तिहार

    सामा-चकेबा  : पक्षियों के संसार में मानवीय भावनाओं का लोक-पर्व

    November 9, 2022
    By Bhavanath Jha
  • fort william College
    इतिहासमिथिलाक्षर

    मैथिली 1804 ई.मे बंगाल प्रेसिडेंसीक दोसर भाषा मानल जाइत छल

    January 20, 2020
    By Bhavanath Jha
  • Mithilakshar
    मिथिलाक्षर

    “घुरि आउ कमला” मैथिलीमे लिखल दीर्घ कथा- मिथिलाक्षरमे

    June 6, 2020
    By Bhavanath Jha

1 comment

  1. Dr. Surendra Bharadwaj 30 September, 2022 at 23:26 Reply

    बहुत बढ़ियां चर्चा अछि ?!

Leave a reply Cancel reply

अहाँकें इहो नीक लागत

  • manuscript price
    इतिहासधरोहर

    1800ई. के आसपास पुस्तकें कैसे लिखी जाती थी? पाण्डुलिपियों की कीमत क्या थीं?

  • इतिहासपाबनि-तिहारपूजा-पाठ

    श्रीराम का राज्याभिषेक किस दिन हुआ था? रामनवमी के दिन?

  • Kesaria Stupa in Tirhut
    इतिहासकंटक-शोधनपर्यटन

    केसरिया स्तूपसँ गायब भेल दशावतार मूर्तिक शिलालेख

  • fort william College
    इतिहासमिथिलाक्षर

    मैथिली 1804 ई.मे बंगाल प्रेसिडेंसीक दोसर भाषा मानल जाइत छल

  • इतिहासधरोहर

    बिहार के शेखपुरा जिला में अवस्थित पचना गाँव से प्राप्त अभिलेखयुक्त तारामूर्ति

कॉपीराइट की स्थिति

इस साइट का सर्वाधिकार पं. भवनाथ झा के पास सुरक्षित है। नियम एवं शर्तें लागू

सम्पर्क-

भवनाथ झा, Email: bhavanathjha@gmail.com whatsApp: 9430676240

शैक्षणिक उद्देश्य से कापीराइट की स्थिति

एहि वेबसाइटक सामग्रीक सर्वाधिकार पं. भवनाथ झा लग सुरक्षित अछि। शैक्षिक उद्देश्य सँ सन्दर्भ सहित उद्धरणक अतिरिक्त एकर कोनो सामग्रीक पुनरुत्पादन नहिं करी। जँ कतहु शैक्षिक उद्देश्यसँ सामग्री लेल जाइत अछि तँ ओहि वेबपृष्ठक URL सहित देल जा सकैत अछि।

  • उद्देश्य
  • ई-प्रकाशन
  • लोक-वेद
  • इतिहास
  • मिथिलाक्षर
  • संस्कृत भाषा-शिक्षा
  • वैधानिक
  • पं. भवनाथ झा का परिचय
  • Contact
  • भुगतान एवं पुस्तक प्राप्ति
Copyright: Bhavanath Jha- All rights Reserved, 2021