Brahmi Publication

Top Menu

  • उद्देश्य
    • पुस्तक-प्रकाशन
    • पोथी, जे पढल
  • ई-प्रकाशन
  • लोक-वेद
    • पाबनि-तिहार
    • पूजा-पाठ
    • ज्योतिष-विचार
  • इतिहास
    • वाल्मीकि रामायण
    • धरोहर
  • मिथिलाक्षर
  • संस्कृत भाषा-शिक्षा
    • संस्कृत पाठमाला 7 – कारक, सामान्य परिचय
    • पाठ- 6. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) संस्कृत भाषा में विशेष्य-विशेषण भाव सम्बन्ध
    • पाठ- 5. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 4. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) सर्वनाम शब्दों के रूप
    • पाठ- 3. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 2. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 1. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
  • वैधानिक
    • बार-बार पूछे गये प्रश्न
    • गोपनीयता, नियम एवं शर्तें-
    • कूकी की स्थिति (Cookies)
  • पं. भवनाथ झा का परिचय
  • Contact
  • भुगतान एवं पुस्तक प्राप्ति

Main Menu

  • उद्देश्य
    • पुस्तक-प्रकाशन
    • पोथी, जे पढल
  • ई-प्रकाशन
  • लोक-वेद
    • पाबनि-तिहार
    • पूजा-पाठ
    • ज्योतिष-विचार
  • इतिहास
    • वाल्मीकि रामायण
    • धरोहर
  • मिथिलाक्षर
  • संस्कृत भाषा-शिक्षा
    • संस्कृत पाठमाला 7 – कारक, सामान्य परिचय
    • पाठ- 6. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) संस्कृत भाषा में विशेष्य-विशेषण भाव सम्बन्ध
    • पाठ- 5. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 4. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) सर्वनाम शब्दों के रूप
    • पाठ- 3. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 2. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 1. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
  • वैधानिक
    • बार-बार पूछे गये प्रश्न
    • गोपनीयता, नियम एवं शर्तें-
    • कूकी की स्थिति (Cookies)
  • पं. भवनाथ झा का परिचय
  • Contact
  • भुगतान एवं पुस्तक प्राप्ति
  • उद्देश्य
    • पुस्तक-प्रकाशन
    • पोथी, जे पढल
  • ई-प्रकाशन
  • लोक-वेद
    • पाबनि-तिहार
    • पूजा-पाठ
    • ज्योतिष-विचार
  • इतिहास
    • वाल्मीकि रामायण
    • धरोहर
  • मिथिलाक्षर
  • संस्कृत भाषा-शिक्षा
    • संस्कृत पाठमाला 7 – कारक, सामान्य परिचय
    • पाठ- 6. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) संस्कृत भाषा में विशेष्य-विशेषण भाव सम्बन्ध
    • पाठ- 5. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 4. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) सर्वनाम शब्दों के रूप
    • पाठ- 3. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 2. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 1. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
  • वैधानिक
    • बार-बार पूछे गये प्रश्न
    • गोपनीयता, नियम एवं शर्तें-
    • कूकी की स्थिति (Cookies)
  • पं. भवनाथ झा का परिचय
  • Contact
  • भुगतान एवं पुस्तक प्राप्ति

logo

Brahmi Publication

  • उद्देश्य
    • जानकीपूजाविधि, (जानकीसहस्रनाम सहित), लेखक- पण्डित श्री शशिनाथ झा

      May 3, 2022
      0
    • article by Radha kishore Jha

      वेद या वेदान्त प्रतिपाद्य धर्म क्या है?

      October 28, 2021
      0
    • धर्मायण के आश्विन अंक के डिजिटल संस्करण का हुआ लोकार्पण

      September 21, 2021
      1
    • Kadamon ke Nishan

      मानवीय संवेदनाओं को समेटती डा. धीरेन्द्र सिंह की मैथिली कविताएँ- "कदमों के ...

      September 6, 2021
      0
    • Krishna-janma cover

      मनबोधकवि कृत कृष्णजन्म (प्रबन्धकाव्य), डा. शशिनाथ झा द्वारा सम्पादित

      May 2, 2021
      0
    • Kirtilata cover

      विद्यापति कृत कीर्त्तिलता, डा. शशिनाथ झा द्वारा सम्पादित

      May 2, 2021
      1
    • विद्यापति कृत कीर्तिगाथा एवं कीर्तिपताका, डा. शशिनाथ झा द्वारा सम्पादित

      विद्यापति कृत कीर्तिगाथा एवं कीर्तिपताका, डा. शशिनाथ झा द्वारा सम्पादित

      May 2, 2021
      1
    • अपभ्रंश काव्य में सौन्दर्य वर्णन

      अपभ्रंशकाव्य में सौन्दर्य वर्णन -डॉ. शशिनाथ झा

      April 30, 2021
      1
    • डाकवचन-संहिता

      डाकवचन संहिता (टिप्पणी-व्याख्या सहित विशुद्ध पाठ, सम्पूर्ण)- डॉ. शशिनाथ झा

      April 30, 2021
      1
    • पुस्तक-प्रकाशन
    • पोथी, जे पढल
  • ई-प्रकाशन
  • लोक-वेद
    • Dayananda's merits

      ‘पितर’ के अर्थ में ‘अग्निष्वात्ताः’ शब्द का वास्तविक अर्थ क्या है?

      September 25, 2022
      0
    • Sanatana religion

      Hinduism versus Sanatana Dharma : Which of the two words is correct?

      May 10, 2022
      0
    • Krishnasthami

      ताही बीचै जनमल छोरा यानी उसी बीच छोरे श्रीकृष्ण का जन्म

      August 30, 2021
      0
    • सिरहर, सिरहड़

      मिथिलाक लोक-परम्परामे सिरहड़-सलामी

      August 7, 2021
      0
    • श्राद्ध-कर्म

      विपरीत परिस्थिति में श्राद्ध की शास्त्र-सम्मत विधि

      May 12, 2021
      0
    • डाकवचन-संहिता

      डाकवचन संहिता (टिप्पणी-व्याख्या सहित विशुद्ध पाठ, सम्पूर्ण)- डॉ. शशिनाथ झा

      April 30, 2021
      1
    • मिथिलाक प्राचीन सदाचार 01

      March 17, 2021
      0
    • Responsibilities of a Brahmana

      छठ का अर्घ्य- पण्डितजी की जरूरत क्यों नहीं?

      November 18, 2020
      1
    • Responsibilities of a Brahmana

      मैथिली लोकगीतों में नारी

      August 15, 2020
      0
    • पाबनि-तिहार
    • पूजा-पाठ
    • ज्योतिष-विचार
  • इतिहास
    • श्राद्ध और पितृकर्म पर एक खुली बहस- सनातन धर्म हमें जोड़कर रखता ...

      October 2, 2023
      0
    • manuscript from Mithila

      गोनू झा व्यक्तित्व आ इतिहासक स्रोतक रूपमे पंजी-विमर्श

      August 7, 2023
      0
    • धूर्तराज गोनू कर्णाट शासनक कालक ऐतिहासिक पुरुष छलाह

      August 4, 2023
      0
    • सतीप्रथा

      भारत में सती प्रथा पर हंगामे के इतिहास की सच्चाई

      June 3, 2023
      1
    • Arya Samaj

      जॉन मुइर की ‘मतपरीक्षा’ तथा दयानन्द के ‘सत्यार्थप्रकाश’ का ‘साइड इफैक्ट’

      May 21, 2023
      0
    • bipra-dhenu--

      भारतीयों का वेद 'रामचरितमानस'

      March 15, 2023
      0
    • Vritta Muktavali of Maithil Durgadatta

      मैथिल दुर्गादत्त ओ हुनक छन्दःशास्त्रीय ग्रन्थ 'वृत्तरत्नावली'

      September 23, 2022
      1
    • Lalkrishna Advani on Maithili language

      मैथिली आ अंगिका पर लालकृष्ण आडवानी की बाजल रहथि

      September 22, 2022
      0
    • mithila map

      मिथिला आ ओकर अस्मिताक निर्धारक तत्त्व

      August 31, 2022
      0
    • वाल्मीकि रामायण
    • धरोहर
  • मिथिलाक्षर
  • संस्कृत भाषा-शिक्षा
    • संस्कृत पाठमाला 7 – कारक, सामान्य परिचय
    • पाठ- 6. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) संस्कृत भाषा में विशेष्य-विशेषण भाव सम्बन्ध
    • पाठ- 5. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 4. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) सर्वनाम शब्दों के रूप
    • पाठ- 3. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 2. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
    • पाठ- 1. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति)
  • वैधानिक
    • बार-बार पूछे गये प्रश्न
    • गोपनीयता, नियम एवं शर्तें-
    • कूकी की स्थिति (Cookies)
  • पं. भवनाथ झा का परिचय
  • Contact
  • भुगतान एवं पुस्तक प्राप्ति
  • सनातन धर्म में बहुदेववाद बनाम धार्मिक स्वतंत्रता

  • क्या सनातन धर्म में बदलाव सम्भव नहीं है?

  • जॉन मुइर की ‘मतपरीक्षा’ तथा दयानन्द के ‘सत्यार्थप्रकाश’ का ‘साइड इफैक्ट’

  • छठ का अर्घ्य- पण्डितजी की जरूरत क्यों नहीं?

  • छठि परमेसरीक स्वरूप आ कथा

इतिहासधरोहर
Home›इतिहास›1800ई. के आसपास पुस्तकें कैसे लिखी जाती थी? पाण्डुलिपियों की कीमत क्या थीं?

1800ई. के आसपास पुस्तकें कैसे लिखी जाती थी? पाण्डुलिपियों की कीमत क्या थीं?

By Bhavanath Jha
September 12, 2021
0
1
Share:
manuscript price

भारत में प्रिंटिग आरम्भ होने से पहले पुस्तकें किस प्रकार लिखी जाती थी और उन्हें लिखने वालों को क्या आमदनी होती थी इसकी जानकारी के लिए निम्नलिखित उद्धरण बहुत महत्त्वपूर्ण है। मिथिला और बंगाल में करण कायस्थ व्यावसायिक लिपिकार होते थे, जो आदेश पाने पर किसी भीपुस्तक की प्रतिलिपि बनाते थे। इसके लिए उन्हें पारिश्रमिक मिलता था। यह उनके गुजारे के लिए सम्मानजनक आमदनी थी।

बहुत लोग उन दिनों अपने आदरणीय गुरु, पुरोहित, आचार्य आदि से उऩके हस्तलेख में स्तोत्र आदि की पाण्डुलिपि तैयार कराते थे तथा उसे अपने सिरहाने में रखा करते थे। मान्यता थी कि ऐसे श्रेष्ठ व्यक्ति के हाथ से लिखे गये स्तोत्र की प्रति हमारे सिरहाने में रहने से हर तरह की रक्षा होगी तथा उन्नति होगी। इसके लिए वे जो दक्षिणा देते थे उसमें ग्रन्थ के आकार का कोई महत्त्व नहीं होता था, बल्कि उस गुरु या आचार्य के प्रति श्रद्धा-भक्ति महत्त्वपूर्ण होती थी। आज भी कहीं-कहीं बड़े-बड़े घरों में प्रचलन में है।

लेकिन व्यावसायिक तौर पर जो पुस्तकें लिखी जाती थी, उऩमें 1000 श्लोक लिखने 1 रुपया यानी 12 आने दिये जाते थे। उऩ दिनों 12 आना का एक रुपया होता था। अब यह स्वाभाविक प्रश्न है कि उन दिनों 1 रुपये की कीमत क्या थी? हमें तिरहुत से एक दस्तावेज मिला है, जिसमें कहा गया है कि 1789 ई.में एक रुपया में 3 से 4 मन पक्की चावल मिलता था। इससे आप 1 रुपये में क्रयशक्ति का अनुमान लगा सकते हैं।

In Tirhoot it is rice and is now at three and four maunds per rupee pucka weight the relief this would be to them is apparent they would receive credit for the quantity in their rents agreeable to the bazar price and….. (SUMMARY REMARKS ON THE RESOURCES OF THE EAST INDIES…...पृ. 129)

यह उद्धरण उन दिनों ग्रन्थ-लेखन के व्यावसायिक रूप को सिद्ध करता है। आज हम किसी कम्प्यूटर टाइपिस्ट को 1000 श्लोक टाइप करने के लिए मुस्किल से 2000 रुपया देते हैं।

मूल उद्धरण

Some persons place their books on two beams which almost touch each other the ends of which are fastened in the opposite wall.

The expence of books is considerable besides the paper the natives pay for copying one roopee or twelve anas for every 32,000 : letters according to this the price of the Mŭhabharatŭ will be sixty roopees of the Ramayūnů twenty four of the Shrēē Bhagůvětů eighteen and of other books according to their size.

The paper upon which books are written called töölatů is coloured with a preparation composed of yellow orpiment and the expressed juice of tamarind seeds to preserve it from insects.The price varies from three to six quires for a roopee.

The Hindoo books are generally in single leaves with a flat board at the top and another at the bottom tied with cords or covered with a cloth. They are about six inches broad and a foot and a half long. The copying of works is attended with the creation and perpetuation of endless mistakes so that a copy can never be depended upon until it has been subjected to a rigid examination.

हिंदी अनुवाद

कई लोग अपनी पुस्तकों को दो बीमों के बीच में रखते हैं जो एक दूसरे को स्पर्श करती हैं. इनका एक सिरा विपरीत दिशा वाली दीवाल से जुड़ा रहता है।

पुस्तकों की लागत काफी ज्यादा है. कागज़ के अलावा स्थानीय लोग प्रतिलिपि बनाने के लिए भुगतान करते हैं। प्रत्येक 32000 अक्षरों के लिए एक रुपया यानी बारह आना. इस दर से महाभारत की कीमत साठ रुपये। रामायण की कीमत चौबीस रुपये, श्रीमदभागवत की अठारह और अन्य पुस्तकों के आकार के हिसाब से कीमत चुकानी पड़ती है।

जिस कागज़ से पुस्तकों की प्रति लिपियाँ तैयार की जाती हैं उन्हें तुलात कहा जाता है. कीटाणुओं से बचाव के लिए इनमें एक ख़ास रंग का उपयोग किया जाता है जो पीले रसायन और इमली के रस से तैयार किया जाता है. इसकी कीमत एक रुपये का छह क्वायर है।

हिन्दुओं की किताबें एक ही सिरे वाले पैन की होती हैं. इसमें एक गत्ता ऊपर और नीचे होता है जो तार से बंधे होते हैं या कपडे से ढके होते हैं. ये छह इंच चौड़े और डेढ़ फ़ीट लम्बे होते हैं. प्रतिलिपियों के लेखन में गलतियों की भरमार होती हैं. इसलिए बिना गहन परीक्षा के इन पर पूरी तरह भरोसा नहीं किया जा सकता है. करीब एक हजार में दो सौ पढ़ सकते हैं. हालांकि पूरे बंगाल में स्कूल हैं जहां बच्चों को पढ़ने, लिखने और हिसाब किताब की शिक्षा दी जाती है।

विवेचन

32 अक्षरों का एक अनुष्टुप् छन्द होता है। अतः 32 अक्षरों के समूह को एक श्लोक माना लिया जाता है। इस प्रकार 32 हजार अक्षरों को 1000 श्लोक माना गया है। इसी के दर से पुस्तक की कीमत निर्धारित होती थी।

बंगाल में जिस रुई के कागज पर लिखा जाता था उसे तुलात यानी तूल-पत्र यानी रूई से निर्मित कागज कहा जाता था। वैसे तालपत्र पर भी इन दिनों लिखने का प्रचलन था। लेकिन यह 1800 ई. के आसपास बहुत कम हो गया था। 1750ई. से पूर्व तालपत्र पर अधिक लिखे जाते थे।

स्रोत- पुस्तक का नाम तथा प्रकाशक

A View Of The History Literature And Mythology Of The Hindoos Including A Minute Description Of Their Manners And Customs And Translations From Their Principal Works In Four Volumes Vol. Iv By William Ward. The Third Edition Carefully Abridged And Greatly Improved, London, Printed For Black Kingsbury Parbury And Allen Booksellers To The Hon East India Company Leadenhall Street, 1820, Pp. 503-504

Tagsmanuscriptmanuscript pricemanuscriptology
Previous Article

पाठ- 6. संस्कृत पाठमाला (प्राचीन पद्धति) संस्कृत ...

Next Article

विश्वनाथ मन्दिर के बारे में अकबर का ...

0
Shares
  • 0
  • +
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Bhavanath Jha

मिथिला आ मैथिलीक लेल सतत प्रयासरत

Related articles More from author

  • Summary Remarks on The Resources Of The East Indies
    इतिहास

    एकटा दस्तावेज- नेपालक मकबानपुरक राजा सभ राज दरभंगाकें मालगुजारी दैत छलाह

    September 2, 2021
    By Bhavanath Jha
  • इतिहासपाबनि-तिहार

    श्राद्ध और पितृकर्म पर एक खुली बहस- सनातन धर्म हमें जोड़कर रखता है!

    October 2, 2023
    By Bhavanath Jha
  • manuscript from Mithila
    इतिहासधरोहर

    गोनू झा व्यक्तित्व आ इतिहासक स्रोतक रूपमे पंजी-विमर्श

    August 7, 2023
    By Bhavanath Jha
  • डाकवचन-संहिता
    ई-प्रकाशनधरोहरमैथिली साहित्यलोक-वेद

    डाकवचन संहिता (टिप्पणी-व्याख्या सहित विशुद्ध पाठ, सम्पूर्ण)- डॉ. शशिनाथ झा

    April 30, 2021
    By Bhavanath Jha
  • Maharaj Lakshmishvara Singh
    इतिहास

    दरभंगा महाराज लक्ष्मीश्वर सिंह द्वारा अकाल राहत कोष

    September 22, 2019
    By Bhavanath Jha
  • bipra-dhenu--
    धरोहर

    बिप्र धेनु सुर संत हित

    February 12, 2023
    By Bhavanath Jha

Leave a reply Cancel reply

अहाँकें इहो नीक लागत

  • First Indian Lady teacher
    इतिहासकंटक-शोधन

    इतिहास में भी आरक्षण का बोलबाला, वह ब्राह्मणी थी इसलिए नहीं कहला सकी पहली महिला शिक्षिका

  • इतिहासपोथी, जे पढल

    रामचरितमानस के प्रथम संस्करण की विशेषता

  • Vritta Muktavali of Maithil Durgadatta
    इतिहासधरोहर

    मैथिल दुर्गादत्त ओ हुनक छन्दःशास्त्रीय ग्रन्थ ‘वृत्तरत्नावली’

  • इतिहास

    अफीम कमीशनमे महाराज लक्ष्मीश्वर सिंह

  • simraungadh
    इतिहासधरोहरपर्यटनमिथिलाक्षर

    A newly found fragment of an Inscription

कॉपीराइट की स्थिति

इस साइट का सर्वाधिकार पं. भवनाथ झा के पास सुरक्षित है। नियम एवं शर्तें लागू

सम्पर्क-

भवनाथ झा, Email: bhavanathjha@gmail.com whatsApp: 9430676240

शैक्षणिक उद्देश्य से कापीराइट की स्थिति

एहि वेबसाइटक सामग्रीक सर्वाधिकार पं. भवनाथ झा लग सुरक्षित अछि। शैक्षिक उद्देश्य सँ सन्दर्भ सहित उद्धरणक अतिरिक्त एकर कोनो सामग्रीक पुनरुत्पादन नहिं करी। जँ कतहु शैक्षिक उद्देश्यसँ सामग्री लेल जाइत अछि तँ ओहि वेबपृष्ठक URL सहित देल जा सकैत अछि।

  • उद्देश्य
  • ई-प्रकाशन
  • लोक-वेद
  • इतिहास
  • मिथिलाक्षर
  • संस्कृत भाषा-शिक्षा
  • वैधानिक
  • पं. भवनाथ झा का परिचय
  • Contact
  • भुगतान एवं पुस्तक प्राप्ति
Copyright: Bhavanath Jha- All rights Reserved, 2021